Interview met Juanjo Pereira, regisseur van “Bajo las banderas, el sol”

De documentaire Under the Flags, the Sun (2025) is de eerste speelfilm van de Paraguayaanse filmmaker en onderzoeker Juanjo Pereira. De langstlopende militaire dictatuur op het continent vond plaats in Paraguay, onder leiding van generaal Alfredo Stroessner, die 35 jaar lang aan de macht was.

Door middel van precieze en indrukwekkende montage, en de compilatie van archiefmateriaal uit verschillende landen, kunnen we niet alleen de pijn begrijpen, maar ook voelen die werd veroorzaakt door de brute onderdrukking van de Colorado-partij. Deze partij verwelkomde de ‘Engel des Doods’ uit Auschwitz, de nazi Josef Mengele (de persoonlijke arts van de dictator), terwijl martelingen en gedwongen verdwijningen slachtoffers eisten onder de bevolking die zich tegen Stroessner verzette. We spraken met de regisseur over zijn film, het concept van archieven in een context van gebrek aan interesse in hun behoud, en de manier waarop hij een politieke documentaire maakte die de verzwegen pijn op indringende wijze overbrengt.

Mariale Bernedo: Juanjo, we zien dat je naast filmmaker ook onderzoek doet naar filmarchieven. Ben je altijd al geïnteresseerd geweest in archieven die verband houden met de dictatuur van Stroessner? Heb je er ooit aan gedacht om er een film over te maken?

Juanjo Pereira: Eigenlijk had ik er niet aan gedacht om er een film van te maken. Toen ik klein was, verzamelde ik dingen en vond ik het erg leuk om indexkaarten te bewaren. Ik ben dol op data, statistieken, en ik ben erg nieuwsgierig naar dat onderwerp, dus het is een beetje zo begonnen. Het was onderdeel van het proces. Het project begon in 2018 en werd in 2021 een film. Ik dacht bij mezelf: “Oké, ik heb al deze data en ik wil er iets mee doen,” maar ik was ook een beetje bang voor zo’n ambitieus project en voor de zware last die ik moest dragen, want het is niet alleen het verhaal van mijn ouders, maar het verhaal van een heel land.

Hoe worden archieven beheerd in Paraguay? Vooral gezien het feit dat de regerende partij de geschiedenis van de dictatuur probeert te onderdrukken.

Archieven in Paraguay zijn complex, omdat, zoals we al besproken hebben, het woord ‘archief’ ook geassocieerd wordt met een opslagruimte. Met andere woorden, als je naar het nationale archief van een land gaat, verwacht je dat alle documenten gecatalogiseerd zijn, met indexkaarten, dossiers, alles erop en eraan. Praten over archieven in Paraguay en audiovisuele archieven is enigszins misleidend, omdat ze niet bestaan. Er zijn ruimtes of mensen die dingen bezitten, maar zij zijn niet de eigenaars; zij zijn de beheerders. Ze doen wat ze kunnen met wat ze hebben. Deze beheerders, die lang voor mij onderzoek deden, hebben me materiaal verstrekt waarvan de makers, de verblijfplaats, enzovoort, onbekend blijven. Sommige items zijn teruggevonden; er zijn erfgenamen, maar het gaat om zeer oude documenten. Het meest interessante en tegelijkertijd gekste is dat er 40 jaar geleden echt heel weinig was. In totaal bestaat er in Paraguay slechts zo’n drie of vier uur aan beeldmateriaal uit bijna 40 jaar. Ik heb het over officieel materiaal. Sommige mensen hebben 16mm-huisfilmpjes, maar de instellingen niet. Het is ingewikkeld om het zo te bekijken. In die zin weet ik niet hoe de regeringspartij zal reageren op dit bijna illegale vacuüm. Er werd ook veel gevonden in het afval. Sommige dingen vond ik, andere de conciërge. Sommige werden niet in de film gebruikt. De conciërge – ik zeg ‘conciërge’ om geen namen te noemen – vond bijvoorbeeld een complete cassette op de gemeentelijke vuilstortplaats van een televisiestation dat blijkbaar zijn archief had weggegooid, over het bezoek van de paus aan Paraguay. En natuurlijk hadden sommige families het gefilmd, maar het officiële archief lag in het afval. Ik weet niet hoe, maar hij vond het.

Weten we welke criteria ze hebben gebruikt om te besluiten het weg te gooien?

Er waren geen criteria. Van wat ik weet van andere, lager geplaatste beheerders, mensen die via de televisie zijn opgeleid, was de beslissing zo simpel als: “We hebben een ruimte van 4 bij 4 meter, die zit vol blikjes, we moeten ze weggooien omdat er geen ruimte meer is.” En dat was het. Er was geen interesse om ze te bewaren, geen systematische actie, gewoon totale minachting. In deze wervelwind van tegenstrijdigheden en willekeurige beslissingen kunnen we niet spreken van “archieven”. Dit zijn kleine fragmenten van dingen die gevonden zijn.

Het is interessant om het concept van een archief te heroverwegen. Het doet me denken aan wat Tatiana Fuentes, de regisseur van *La memoria de las mariposas*, zei. Na het zien van haar documentaire zeiden verschillende mensen: “Zoveel archiefmateriaal over de rubbergenocide!” “Maar ze bevestigde dat er in werkelijkheid niet zo veel zijn, maar dat ze samengevoegd zijn tot een film, zoals in Bajo las banderas, el sol. Hoe bent u voor deze documentaire omgegaan met de financiële middelen en het beschikbare materiaal, met name op het gebied van montage, om er een film van te maken?”

“We hadden 100 uur aan materiaal, bestaande uit wat we vonden, wat we in slechte kwaliteit hadden en wat we als previews van grote bedrijven kregen. Je schrijft ze dan aan met de vraag: ‘Ik wil dit archief’, en dan krijg je als antwoord: ‘Natuurlijk, hier is het’, maar dan met een verschrikkelijk watermerk en een resolutie van 480 pixels. Je hebt dus de ruwe beelden, het onbewerkte materiaal. Je hebt beperkingen in wat je kunt gebruiken, maar ook oneindig veel mogelijkheden voor films. Omdat je zoveel materiaal hebt, kun je doen wat je wilt.”

Natuurlijk zijn er vanaf het begin veel mogelijkheden.

Heel veel mogelijkheden! Ze zijn eindeloos als je 100 uur of meer aan materiaal hebt, over verschillende thema’s, en dat zijn geen scènes die je daadwerkelijk hebt gefilmd. Het was een oceaan van beelden, informatie en waanzinnige ideeën die we jarenlang moesten catalogiseren totdat we de oplossing vonden en zeiden: “Oké, deze film wordt chronologisch.” In zekere zin bevond de film zich altijd tegelijkertijd in alle drie de fasen: ontwikkeling, productie en postproductie. Dat zeg ik altijd, en ik denk dat het belangrijk is. We probeerden scripts te schrijven, maar zonder succes. De film schreef zichzelf in de montagekamer. We maakten een plan, een structuur, maar vanaf daar… hoe schrijf je “cut”? Je moet het zien. Je kunt zeggen: “Oké, ik heb de scène waarin Stroessner de wereld rondreist,” een scène die we altijd zo noemden, en die zit in de film. Je kunt het een naam geven, maar je kunt het niet schrijven: je moet het monteren. Het is onmogelijk om te schrijven. En iets anders wat ik erg interessant vond, is dat er een selectie gemaakt moest worden uit het eindeloze archiefmateriaal. Op een gegeven moment schatten we de kosten van een selectie, en die kwamen uit op, ik weet niet, 500.000 dollar alleen al voor de aankoop van het archief. We zeiden: “O jee… dat gaat niet werken” (lacht). Dat beïnvloedde ook de beslissing over elke selectie. Het was interessant om na te denken over de waarde van dingen, de waarde van mijn huur en de waarde van de film. Ik vroeg mezelf af: “Wat doe ik? Werk ik om deze mensen [die geld vragen voor het archief] te betalen of om te leven? Hoe kan het dat mijn huur tien seconden archiefmateriaal uit een Europees land kost?” Er waren veel vragen die ons steeds weer in de problemen brachten, en die maken deel uit van de film. We zeggen het niet expliciet, omdat ik niet graag open deuren intraap. Maar de film maakt weloverwogen, concrete esthetische en narratieve keuzes. Ik kom meteen ter zake.

Ja, dat voel je meteen.

Ik wilde dat de film als een reeks klappen voor de kijker zou zijn. Ik denk dat het productieproces deze keuze weerspiegelde. John Berger zei dat het beeld een dubbele betekenis heeft en dat het een trigger is. Elk shot in de film is een schot. Dus voor mij deed dat schot me denken: “Oké, ik betaal je $100 voor dat schot; ik ga geen $5000 betalen voor een reis.” En de film is een verzameling schoten en klappen. En harde klappen! Omdat het een harde realiteit is.

Je voelt die impact als je de documentaire kijkt. In heel Latijns-Amerika, inclusief Peru, hebben we Operatie Condor meegemaakt, die ons nog steeds diep raakt. We kunnen niet zeggen dat het verleden tijd is; we leven nog steeds met de gevolgen ervan, en het verhaal van die tijd blijft voortleven. Deze documentaire dwaalt niet af; hij gaat rechtstreeks in op wat er gebeurde en hoe. Als ik als filmmaker met al dit materiaal over de geschiedenis van mijn land te maken zou krijgen, zou het me zeker emotioneel raken. Hoe voelt u zich, u die niet alleen artistiek materiaal zoekt, maar iets dat rechtstreeks de kern van onze verontwaardiging raakt?

Ik denk dat het niet gezond is om zo lang omringd te zijn door deze beelden. Op een gegeven moment was Stroessners gezicht overal in mijn atelier. Ik kende ook de gezichten van de andere jonge agenten. Ik herkende ze; ik kende hun namen. En waarom wist ik dat allemaal? Het was alsof ik mezelf afvroeg: “Wat doe ik met mijn leven?” “Maar ik heb veel geleerd, en niet alleen over geschiedenis. Want geschiedenis is ongelooflijk en zit vol nuances, maar dit is geen historische film: het is een film over gevoelens en lijden. Ik heb veel geleerd van de blikken, de gebaren. Ik wilde het beeld me eigen maken. Die kinderen die ons aankijken op de foto’s, wie zijn zij? Ze zijn 35 jaar lang aan dit verhaal blootgesteld, steeds opnieuw. Het land zou er nu ongetwijfeld zo voorstaan ​​als deze generatie het zo lang had geconsumeerd. Paraguay is een van de meest seksistische landen in de regio, met een van de hoogste zelfmoordcijfers. Het is ook een van de landen met het laagste opleidingsniveau. Ik wil niet negatief zijn over mijn land van herkomst of de plek waar ik woon, maar ik geloof dat alleen dit soort oefeningen ons in staat kunnen stellen om los te komen van dat ‘iets’ dat in ons huist. Ik wilde niet ‘in de schoenen van de slachtoffers’ of ‘de guerrillastrijders’ blijven staan, omdat ik een bredere analyse wilde maken.” Het ging er niet om de schurk aan te wijzen. De schurk onthult zichzelf en valt vanzelf ten val.

Ja, want het maken van een film is een proces dat niet alleen creatief, maar ook emotioneel is.

Natuurlijk! Want uiteindelijk, wat is filmmaken? Je kunt een film maken om de kost te verdienen, om je brood te verdienen, om uit te drukken wat er in je omgaat. Je kunt een film maken om te entertainen, om mensen aan het lachen te maken, of een film om ze aan het huilen te maken. Je kunt een film maken over alles wat in je opkomt. Maar ik geloof dat goede films, of in ieder geval de films die mij interesseren, films zijn die bij mij resoneren, maar ook binnen een specifieke politieke context en plaats. Met andere woorden, waar kom ik vandaan? Waar komen mijn emoties vandaan? Ik wist het niet, maar er was iets dat me dwarszat, dus ik luisterde, om te zien wat er zou gebeuren. Ik liet dat gevoel een tijdje rijpen. Bovendien werkte ik bij een reclamebureau…

Dus in een totaal andere branche…

Ja, ik werkte om de kost te verdienen, zoals elke Latijns-Amerikaan. Wie verdient hier nou de kost als regisseur? Ik werkte voor een bedrijf om te leven, om mijn huur te betalen, en tegelijkertijd maakte ik de film. Het was een heel proces voor me om te begrijpen hoe Latijns-Amerikaanse films gemaakt worden en om het juiste moment te vinden om er een connectie mee te maken. Maar er was iets in mij en in de film dat me boeide. Het zei als het ware: “Ja, dat is het, ik ga daarheen en ik ga dat geluid in mezelf tot leven brengen.”

Je hebt vast al gehoord over de antifilmwet in Peru, die de staat controle geeft en de macht om bepaalde thema’s en films die in het land worden geproduceerd af te keuren en te discrimineren. Geniet de Paraguayse filmindustrie van enige bescherming?

Of is die ook kwetsbaar of onbeschermd? Het Audiovisueel Instituut is nog maar net opgericht, zeven jaar geleden. Ons project is goedgekeurd door het Filminstituut. Het heeft hun steun. Ze begrijpen waar ik het over heb. We zijn niet onderworpen aan overheidsbeslissingen over wat wel of niet gezegd mag worden. Op andere gebieden, zoals culturele instellingen, ervaren we momenteel politieke vervolging van plekken die niet aansluiten bij de huidige commerciële belangen. Dit heeft niets met de filmindustrie te maken, maar wel met de culturele wereld, die er op een bepaalde manier mee verbonden is. We ervaren momenteel niet dezelfde mate van inmenging als hier in de filmindustrie, maar wel in de culturele sector. Culturele ruimtes, ruimtes van verzet, ruimtes waar afwijkende stemmen tegen de huidige regering worden gehoord, worden nu vervolgd, veroordeeld en gevangengezet.

Denkt u dat u, of de film, negatieve gevolgen zou kunnen ondervinden?

Er zijn gevallen in andere artistieke disciplines geweest die negatieve gevolgen hebben gehad, maar aangezien ik geen vergelijkbaar voorbeeld in de filmwereld heb, weet ik niet wat er zou kunnen gebeuren. Er zijn films gemaakt tegen andere presidenten, voornamelijk gerelateerd aan drugshandel en dergelijke, en er is niets ernstigs gebeurd. We zullen zien, maar ik denk niet dat er iets zal gebeuren. Leven we in een democratie? Tenminste, dat hoop ik wel.

We proberen er altijd voor te zorgen dat we dat doen, al is het maar door onze acties, aangezien we de beslissingen van de autoriteiten niet kunnen beïnvloeden. Deze film effent de weg voor een volwaardige democratie, omdat hij ons in staat stelt onderdrukking, dictatuur en fascisme aan te kaarten en te benadrukken hoe schokkend het is om een ​​nazi uit het Derde Rijk in Paraguay te zien wonen.

Ze gaven hem inderdaad een Paraguayaans paspoort. Dat laten we in de film zien. Ik vind het moeilijk om over Paraguay te praten, het land waar ik woon, waar ik geboren ben, maar het is een ideale schuilplaats. Een plek waar je niet gevonden kunt worden. Paraguay heeft nog geen Google Street View! Je komt er altijd vreemde figuren tegen en je vraagt ​​je af: “Wat doet die Zweed in Paraguay?” Er zijn veel gevallen zoals dat van Mengele. Overigens stichtte Nietzsches zus aan het begin van de 20e eeuw in Paraguay de eerste antisemitische gemeenschap van Duitsers buiten Duitsland. Het is een doorvoerhaven, een bolwerk van de maffia, een knooppunt voor mensenhandel, gelegen tussen de twee grootste landen in de regio, Argentinië en Brazilië. In die zin is het een conflictgebied. Gelegen in het hart van Latijns-Amerika, ingeklemd tussen de twee supermachten, en zonder kustlijn, in tegenstelling tot Uruguay. De zaak Mengele is slechts één voorbeeld, maar we weten allemaal dat er dingen gebeuren in Paraguay. Er is een aanzienlijke nazigemeenschap in Paraguay. Ik denk dat het verhaal van Mengele de Paraguayanen het minst zal verbazen [als ze de documentaire zien]. Paraguay is een plek waar je je kunt verstoppen en waar niemand je kan vinden.

En hoe lukt het je om je geloof te behouden?

Door de gemeenschap van vrienden, de gemeenschap van kunstenaars, de gemeenschap van makers en denkers, die erg groot is en een sterke aantrekkingskracht uitoefent. Ik denk dat onderdrukking een belangrijk probleem is, maar de denkers zijn erg briljant, en we vormen een groep; ik ben niet de enige die dit doet. Er zijn mensen die dit al lang doen in andere vakgebieden, soms zelfs politiek meer betrokken dan ik, in theater, literatuur, beeldende kunst en dans. In Paraguay bloeien veel artistieke uitingen op, gedreven door mensen die jonger of iets ouder zijn dan ik, en dat geeft ons hoop. We geloven in verandering. Ik geloof in verandering.

Ga je door met je film- en archiefprojecten, of heb je een voorkeur voor een van beide?

Eerlijk gezegd wil ik me een beetje distantiëren van de dictatuur. Ik wil andere wegen inslaan, maar ik heb ook nog veel materiaal waar ik aan wil blijven werken. Ik denk dat ik iets heel persoonlijks in de film heb gevonden, iets wat me diep raakt. Ik heb er een esthetiek in gevonden, iets waar ik naar op zoek was, en ik ga die verder onderzoeken. Niet door de film te herwerken, maar door hem te verrijken. Ik geniet echt van archiefonderzoek. Ik hou niet van filmen, dus ik weet het niet, misschien maak ik ooit nog een fictiefilm, maar ik heb daar niet veel ervaring mee; ik heb nog nooit met acteurs gewerkt.

Bovendien heeft fictie een begin en een einde, terwijl een documentaire oneindig is. Het is oneindig;

het is een film zonder einde! Ik vind het heerlijk om de filmwereld te verkennen. Ik organiseer ook een filmfestival in Paraguay, ASUFICC. Dit jaar is de vijfde editie. Ik maak deel uit van het programmateam en ben medeoprichter van het festival. We streven er altijd naar om Paraguayaanse en Latijns-Amerikaanse projecten in Paraguay onder de aandacht te brengen. We groeien. We zijn klein, maar we hebben grote ambities.

Door Mariale Bernedo / cinencuentreo / Vertaald door Kinolatino